اعداد

قواعد اعداد در زبان عربی

اعداد بر دو گونه اند :
الف) اعداد اصلی : بر تعداد ( کمیت ) دلالت دارند مثل اثنین (دو) وثلاثة (سه) وأربعة (چهار) وتسعة (نه) و......
ب) اعداد ترتیبی : بر ترتیب ( رتبه ) دلالت دارند مثل الثانی(دوم) و الثالث(سوم) و الرابع(چهارم) و التاسع(نهم) و ....... 



اعداد اصلی :
عدد اصلی بر چهار گونه است که هر یک قواعد خاص خود را دارد :
الف) اعداد مفرد ( که معمولاً یک کلمه ای هستند ) : شامل الواحد الی العشرة و مائة و ألف :
واحد – اثنان- ثلاثة – اربعة – خمسة – ستة – سبعة – ثمانیة – تسعة – عشرة – مائة – ألف – ملیون - ملیار
ب) اعداد مرکب ( که دو بخش دارند ولی بین دو بخش آن ، واو عطف وجود ندارد ) : شامل أحد عشر الی تسعة عشر :
أحد عشر، اثنا عشر ، ثلاثة عشر ، أربعة عشر ، خمسة عشر ، ستة عشر ، سبعة عشر ، ثمانیة عشر ، تسعة عشر
ج) اعدادعقود ( که آخر آنها مانند آخر جمع مذکر سالم است ) : شامل العشرون الی التسعون :
العِشرون ، الثلاثون ، الأربعون ، الخمسون ، الستّون ، السبعون ، الثمانون ، التسعون
د) اعداد معطوف ( که دو بخش دارند و با "واو" به هم عطف شده اند ) : شامل واحد وعشرون الی تسعة وعشرین و سپس واحد و ثلاثون إلی تسعة و ثلاثون و سپس واحد و اربعون آلی تسعة و اربعون و سپس ... و واحد و تسعون الی تسعة و تسعون : 
مثل اثنین و ثلاثون و ثمانیة و أربعون و سبع و ستّین و . . . . . . 

قواعد اعداد مفرد : 
الف) واحد و اثنین :
عددهای واحد و اثنین برای معدودِ خود مانند صفت هستند بنابراین از نظر جنس( مذکر و مؤنث بودن ) و از نظر معرفه و نکره بودن و از نظر حالت إعرابی با موصوف ( که در اینجا همان معدود است ) هماهنگی دارند.
همچنین واحد و اثنین بعد از معدودِ خود می ¬آیند.
مثال : کتابٌ واحدٌ - کتاباً واحداً - کتابٍ واحدٍ - الکتابَ الواحدَ - الکتابُ الواحدُ - الکتابِ الواحدِ - تفاحةً واحدةً - تفاحةٌ واحدةٌ – تفاحةٍ واحدةٍ - التفاحةُ الواحدةُ – التفاحةَ الواحدةَ – التفاحةِ الواحدةِ - کتابانِ اثنانِ کتابینِ اثنینِ - الکتابانِ الاثنانِ – الکتابینِ الاثنینِ – تفاحتانِ اثنتانِ – تفاحتینِ اثنتینِ - التفاحتانِ الاثنتانِ – التفاحتینِ الاثنتینِ

ب) مائة و ألف :
این دو عدد در مورد مذکر و مؤنث یکسان بکار می روند و معدود آنها مفرد و مجرور و نکره است.
مثل : مائة کتابٍ – ألف کتابٍ – مائة تفاحةٍ – ألف تفاحةٍ 
نکته : علت مجرور شدن معدود مئة و ألف اینست که این دو عدد با معدود خود مضاف و مضاف الیه هستند و طبیعی است که مضاف الیه باید مجرور باشد.

نکته : اگر مئتان یا مئتین (200) و ألفان یا ألفین(2000) همراه معدود بیایند نون تثنیه خود را از دست می دهند. زیرا همانطور که گفتیم مئه و ألف با معدود خود مضاف و مضاف الیه هستند و نون تثنیه و جمع از مضاف ساقط می شوند. مثال: هذا الکتاب مئتا صفحةٍ (این کتاب 200 صفحه است) - اشتریتُ ألفَی ورقة ( 2000 برگه خریدم )

ج) ثلاثة الی عشرة :
این اعداد از نظر جنسیت با معدود خود مخالفت دارند یعنی با معدودِ مذکر بصورت مؤنث و با معدودِ مؤنث بصورت مذکر می آیند. ضمناً معدودِ این اعداد بصورت جمع و مجرور می ¬آید.
مثل ثلاثة کتبٍ – أربعة رجالٍ– خمس صلواتٍ– ستّ فتیاتٍ – سبعة أبوابٍ - ثمان نساءٍ – تسعة أقلامٍ – عشرة کتبٍ
نکته : بِضع و بِضعَة نیز از نظر قواعد همانند ثلاثة تا عشرة هستند یعنی از نظر جنس با معدود خود مخالفت دارند و معدود آنها همیشه جمع و مجرور و نکره است : بضعة أیامٍ - بضعة أعوامٍ – بضع سنواتٍ

نکته : علت مجرور شدن معدود اعداد 3 تا 10 اینست که این عددها با معدود خود مضاف و مضاف الیه هستند و طبیعی است که مضاف الیه باید مجرور باشد.

 

قواعد اعداد مرکب :

 

الف) أحدَ عشرَ و اثنی عشرَ :
این دو عدد از نظر جنسیت با معدود خود کاملاً هماهنگی دارند : أحدَ عشرَ رجلاً – إحدی عشرةَ امرأةً – إثنا عشرَ عاماً – اثنتا عشرةَ فتاةً

 

ب) ثلاثةَ عشرَ الی تسعةَ عشرَ :
در این اعداد که دارای دو بخش هستند بخش اول از نظر جنسیت مخالفِ معدود و بخش دوم موافق معدود می آید مثل ثلاثةَ عشرَ کتاباً – ثلاثَ عشرةَ امرأةً – تسعةَ عشرَ قلماً - تسعَ عشرةَ مسطرةً – أربعةَ عشرَ کتاباً – خمسَ عشرةَ امرأةً 
نکته : در همه ی اعداد مرکب از أحدَ عشرَ تا تسعةََ عشرَ ، معدود همیشه مفرد و منصوب است.
نکته : هر دو بخش اعداد مرکب مبنی بر فتح است بجز اثنی عشر و اثنتی عشر که إعراب آنها مانند إعراب مثنی است: جاء أحدَعشرَ رجلاً - جاءت إحدی عشرةَ امرأةً – مررت بِأحدَعشرَ رجلاً - جاء اثناعشرَ رجلاً – رأیت اثنَیْ عَشَرَ رجلاً – مررت بِاثنی عشرَ رجلاً - هنّ اثنتاعشرةَ امرأةً 

قواعد اعداد عقود :
اعداد عقود برای مذکر و مؤنث یکسان می آیند و معدود آنها همیشه مفرد و منصوب است : 
عشرونَ رجلاً – عشرونَ امرأةً – ثلاثونَ عاماً – أربعونَ کتاباً – أربعینَ فتاةً – ثمانینَ قلماً - اشتریت تسعین قلماً
توجه : عدد عشرة از اعداد عقود نیست زیرا آخر آن مانند جمع مذکر سالم نیست بنابراین از اعداد مفرد محسوب می شود.

قواعد اعداد معطوف :
در اعداد معطوف حکمِ بخش اول همچون حکم اعداد مفرد است اما بخش دوم نسبت به مذکر و مؤنث یکسان است : واحدة و عشرونَ امرأةً – واحد و عشرونَ رجلاً - اثنانِ و عشرونَ رجلاً – اثنتانِ و عشرونَ امرأةً - ثلاث و عشرونَ امرأةً – ثلاثة و عشرونَ رجلاً – تسع و تسعونَ امرأةً

حالت إعرابی معدود :
معدودِ واحد و اثنان چون قبل از آنها می آید و در واقع موصوف به شمار می رود بر اساس نقش خود در جمله می تواند در یکی از سه حالت رفع و جرّ و نصب قرار گیرد و حالت ثابتِ همیشگی ندارد: هذا رجلٌ واحدٌ – رأیتُ رَجُلاً واحداً – مَرَرتُ بِرَجُلٍ واحدٍ - جاء رجلانِ اثنانِ – رأیتُ رَجُلَینِ اثنَینِ – مَرَرتُ بِرَجُلَینِ اثنَینِ – جاءت امرأةٌ واحدةٌ – رأیتُ امرأةً واحدةً - مررتُ بِامرأةٍ واحدةٍ– جاءت امرأتانِ اثنتانِ – رأیتُ امرأتینِ اثنتینِ – مررتُ بِامرأتینِ اثنتینِ

اما معدود سایر اعداد( که همیشه بعد از عدد ذکر می شوند) از دو حالت خارج نیستند : 
الف ) حالت جرّ : این حالت ، مخصوص معدودِ ثلاثة تا عشرة و نیز معدودِ مائة و ألف است : ثلاثة کتبٍ – أربعة ایامٍ – تسعة أشخاصٍ – ستّ نساءٍ – مائة سنةٍ – ألف عامٍ
ب) حالت نصب : این حالت برای برای معدودِ أحدَ عشرَ تا تسعة و تسعین است : أحدَ عشرَ رجلاً – اثنی عشر رجلاً – ثلاثةَ عشرَ رجلاً – عشرون جزءاً – واحد و عشرون شهراً – اثنان و عشرون قلماً – ثلاثة و عشرون دفتراً – أربعة و ثلاثون عالماً – خمس و أربعون مدرسةً – ستّ و خمسون امرأةً – ستین عاماً – سبعون ورقةً– اثنان و سبعون ریالاً – تسع و ثمانون تذکرةً - رأیت اثنتی عشرةَ امرأةً – مررت باثنتی عشرة امرأةً – جاء ثلاثةَ عشرَ رجلاً – مررت بثلاثةَ عشرَ رجلاً –هنّ ثلاثَ عشرةَ امرأةً – مررت بثلاثَ عشرةَ امرأةً
( در واقع معدودِ اعداد مرکب ، اعداد عقود و اعداد معطوف ، منصوب است.)

جمع یا مفرد آمدنِ معدود :
معدودِ واحد مفرد می آید : رجل واحد – امرأة واحدة
معدودِ اثنان مثنی می آید : رجلان اثنان – امرأتان اثنتان
معدود ثلاثة الی عشرة جمع می آید : ثلاثة رجالٍ – أربع نسوةٍ – تسعة کتبٍ
معدودِ اعداد از أحدَ عشرَ تا تسعة و تسعین و معدودِ ألف و مائة مفرد می آید : أحدَ عشرَ رجلاً – اثنی عشرَ کتاباً – ثلاث عشرة امرأةً – عشرون عاماً – ثلاث و عشرون امرأةً – تسعین شخصاً – تسعة و تسعون رجلاً – الف عامٍ – مائة کتابٍ

 

اعداد ترتیبی :

عدد ترتیبی هم مانند عدد اصلی به چهار نوع تقسیم می شود :

1. عدد ترتیبی مفرد : الأوّل ، الثانی ، الثالث ، الرابع ، الخامس ، السادس ، السابع ، الثامن ، التاسع ، العاشر ، المائة ، الألف

2. عدد ترتیبی مرکب : الحادیَ عشرَ و الثانیَ عشرَ و الثالثَ عشرَ و الرابعَ عَشرَ و الخامسَ عشَرَ و السادسَ عشرَ و السابعَ عشرَ و الثامنَ عشرَ و التاسعَ عشرَ

3. عدد ترتیبی عقود : العشرونَ و الثلاثونَ و الأربعونَ و الخمسونَ و السِّــتُّونَ و السبعونَ و الثمانونَ و التسعونَ

4. عدد ترتیبی معطوف مثل الحادی والعشرون و الثانی والعشرون و الثالث والعشرون و..... و التاسع و التسعون 

نکته : اعداد ترتیبی بعد از معدود خود می آیند و مثل صفت برای معدود خود هستند بنابراین از نظر مذکر و مؤنث بودن و نیز از نظر إعراب(مرفوع یا منصوب یا مجرور بودن) تابع معدود خود هستند و به هیچ وجه مخالفتی از این نظر با معدود خود ندارند: المرحلة الأولی – الکتاب الأول - المرحلة الرابعة – الکتاب الرابع – المرحلة الحادیةَ عشرةَ – الکتاب الثالثَ عشرَ – الفصل الرابع و العشرون – الرتبة الرابعة و العشرون

یادآوری : اعداد عقود همواره نسبت به مذکر و مؤنث یکسان هستند.

نکته : در اعداد ترتیبی مرکب ، هر دو بخش ، مبنی بر فتح هستند :
المادّة الحادیةَ عشرةَ - الدرس الثانیَ عشرَ – الفصل الثالثَ عشرَ – المرحلة الرابعةَ عشرةَ – الرتبة التاسعةَ عشرةَ 

نکته : ملاحظه می شود که کلماتی که در عدد ترتیبی مفرد استفاده می شوند اغلب بر وزن اسم فاعل هستند: الأوّلُ ، الثانی ، الثالثُ ، الرابعُ ، الخامسُ ، السادسُ ، السابعُ ، الثامنُ ، التاسعُ ، المائةُ ، الألفُ
اگر همین الفاظ را بدون لام تعریف بیاوریم به شکل زیر خواهند بود : أوّلُ ، ثانٍ ، ثالث ٌ ، رابعٌ ، خامسٌ ، سادسٌ ، سابعٌ ، ثامنٌ ، تاسعٌ ، عاشرٌ ، مائةٌ ، الفٌ
همچنین در عدد ترتیبی گاهی بجای أوّل و اُولی از واحد و واحدة هم استفاده می شود. همچنین در عدد ترتیبی مرکب و معطوف گاهی از حادی و حادیة استفاده می شود: الساعة الواحدة – المرحلة الأُولی – المرحلة الحادیةَ عشرةَ – الفصل الحادیَ عشرَ – القرن الواحد و العشرون – القرن الحادی و العشرون – العام الواحد و العشرون - السنة الواحدة و العشرون – السنة الحادیة والعشرون

نکته: در بیان ساعت و روزهای ماه معمولاً از عدد ترتیبی استفاده می شود:
الساعة الآن الثانیة عصراً – الساعة الآن الرابعة صباحاً – الساعة الآن الحادیة عشرة صباحاً – الیوم هو الثانی و العشرین من شهر دی – الیوم هو الیوم الثالث من شهر رمضان - الیوم الحادی عشر من دسامبر