شعر جامد و مشتق

چیست مشتق، آن که جامدهست چیست                                          هر که نیکو نشنودباهوش نیست

 چونکه در اطراف عالم بنگری                                                    می توان هم جامد و مشتق بدید

 جامد آن باشد که همچون آسمان                                                 خلق بنموده خدای مهربان

 کوه و جنگل ، ابر و باران ، بحر و بر                                           رعد و برق و روز وشب شام وسحر

 هرچه را دست بشر ایجاد کرد                                                     نیست اینسان چون کتاب و بازگرد

 واژه ای کز ریشه ای مشتق شده                                                 نام آن اندرعرب مشتق شده

 هست مشتق هشت قسم ای نیک مرد                                            از دو نوعش گفتگو خواهیم کرد

 بشنویم این نکته ی مقبول را                                                      اسمهای فاعل و مفعول را

 از ثلاثی هم مجرد هم مزید                                                         فاعل و مفعول می آید پدید

 در مجرد چون بسازیم این دو را                                                  وزن آن معلوم می گردد تو را

 وزن فاعل را زفاعل کن طلب                                                     وزن مفعول است آن یک را سبب

 خالق و مخلوق آرم در مثال                                                       ظالم و مظلوم هم دیگرمثال

 این دو اما در ثلاثی و مزید                                                       از طریق دیگری آید پدید

 حرف اول در مضارع میم کن                                                    ضمه ای زیبا بر آن ترسیم کن

گرشود ما قبل آخر کسره دار                                                     اسم فاعل پیش تو گیرد قرار

چون کنیم ما قبل آخر فتحه دار                                                  اسم مفعول است دیگرختم کار

اسم فاعل چون مُعلِم ـ مُنتظِر                                                   هست مفعولش مُعلَم ـ مُنتظـَر